กรอ

1. เป็นวิธีบรรเลงเครื่องดนตรีประเภทตี (เช่น ระนาด ฆ้องวง) อย่างหนึ่ง ซึ่งใช้วิธีตี 2 มือสลับกันถี่ ๆ เหมือนรัวเสียงเดียว หากแต่วิธีที่เรียกว่า “กรอ” นี้ มือทั้งสองมิได้ตีอยู่ที่ลูกเดียวกัน โดยปกติมักจะตีเป็นคู่ 2 คู่ 3 คู่ 4-5-6 และ 8 ฯลฯf

2. เป็นคําเรียกทางของการดําเนินทํานองเพลงอย่างหนึ่ง ที่ดําเนินทํานองไปโดยใช้เสียงยาว ๆ ช้า ๆ เพลงที่ดําเนินทํานองเพลงอย่างนี้เรียกว่า “ทางกรอ” ที่เรียกอย่างนี้ก็ด้วยเหตุ เพลงที่มีเสียงยาว ๆ นั้น เครื่องดนตรีประเภทตีไม่สามารถจะทําเสียงให้ยาวได้ จึงต้องตีกรอ (ดังข้อ 1) ให้ได้ความยาวเท่ากับความประสงค์ของทํานองเพลง

กรอด

เป็นคําเรียกการตีเครื่องดนตรีวิธีหนึ่ง ที่เมื่อขณะตีลงไปทําให้ไม้ตีสั่นสะเทือนไปในตัว และกดเสียงให้ขาดไป

อธิบาย : การตีที่เรียกว่ากรอดนี้ ก็คือทําเสียงเครื่องดนตรีนั้นให้ดังคล้ายคําพูดที่พูดว่า “กรอด” ซึ่งเป็นวิธีใช้ของฆ้องวงใหญ่และฆ้องวงเล็กโดยมาก เครื่องดนตรีชนิดอื่นก็มีใช้บ้างเพียงเล็กน้อย

เก็บ

ได้แก่การบรรเลงที่เพิ่มเติมเสียงสอดแทรกแซงให้มีพยางค์ถี่ขึ้นกว่าเนื้อเพลง ธรรมดา ถ้าจะเขียนเป็นโน้ตสากลในจังหวะ ²₄ ก็จะเป็นจังหวะละ 4 ตัว ห้องละ 8 ตัว (ขะเบ็ด 2 ชั้นทั้ง 8 ตัว)

อธิบาย : การบรรเลงที่เรียกว่าเก็บนี้ เป็นวิธีการบรรเลงของระนาดเอกและฆ้องวงเล็ก ส่วนเครื่องดนตรีอื่น ๆ ใช้เป็นตอน ๆ ตัวอย่างโน้ต “เก็บ” รวมบันทึกเปรียบเทียบไว้กับ “สะบัด”

ขยี้

เป็นการบรรเลงที่เพิ่มเติมเสียงแทรกแซงให้มีพยางค์ถี่ขึ้นไปจาก “เก็บ” อีก 1 เท่า ถ้าจะเขียนเป็นโน้ตสากลในจังหวะ ²₄ ก็จะเป็นจังหวะละ 8 ตัว ห้องละ 16 ตัว (ขะเบ็ด 3 ชั้นทั้ง 16 ตัว)
อธิบาย : การบรรเลงที่เรียกว่าขยี้นี้ จะบรรเลงตลอดทั้งประโยคของเพลง หรือจะบรรเลงสั้นยาวเพียงใด แล้วแต่ผู้บรรเลงจะเห็นสมควร วิธีบรรเลงอย่างนี้ บางท่านก็เรียกว่า “เก็บ 6 ชั้น” ซึ่งถ้าพิจารณาถึงหลักการกําหนดอัตรา (2 ชั้น 3 ชั้น) แล้ว คำว่า 6 ชั้นดูจะไม่สู้ถูกต้อง ถ้าจะเรียกตามอัตราก็น่าจะเรียก 4 ชั้น ตัวอย่างโน้ต “ขยี้” รวมบันทึกเปรียบเทียบไว้กับ “สะบัด”

ขับ

คือการเปล่งเสียงออกไปอย่างเดียวกับการร้อง แต่การขับมักใช้ในทํานองที่มีความยาวไม่แน่นอน การเดินทํานองเป็นเพียงแนวทางเท่านั้น และถือถ้อยคําเป็นสําคัญ ทํานองต้องน้อมเข้าหาถ้อยคํา เช่น ขับเสภา เป็นต้น การขับกับร้องมีวิธีการที่คล้ายคลึงและมักจะระคนปนกันอยู่ จึงมักเรียกรวม ๆ กันว่า “ขับร้อง”

ไขว้

เป็นวิธีปฏิบัติในการตีเครื่องดนตรีอย่างหนึ่ง ที่ใช้มือขวาข้ามมือซ้ายไขว้มาตีลูกที่มีเสียงตํ่า หรือเอามือซ้ายข้ามมือขวาไขว้ไปตีลูกที่มีเสียงสูง

อธิบาย : โดยปรกติการตีเครื่องดนตรีทุก ๆ อย่าง มือซ้ายย่อมอยู่ทางเสียงตํ่า และมือขวาอยู่ทางเสียงสูง เพราะฉะนั้นเมื่อต้องการให้มือขวาตีลูกที่มีเสียงต่ากว่าที่มือซ้ายตีอยู่ ก็ต้องใช้มือขวาไขว้ข้ามมาตี หรือโดยตรงกันข้าม ต้องการให้มือซ้ายตีลูกที่มีเสียงสูงกว่าที่มือขวาตีอยู่ ก็ต้องใช้มือซ้ายไขว้ข้ามไปตี วิธีตีเครื่องดนตรีที่เรียกว่า “ไขว้” นี้ ใช้เป็นประจากับการบรรเลงเดี่ยวของฆ้องวงใหญ่และฆ้องวงเล็ก ส่วนเครื่องดนตรีชนิดอื่นเช่น ระนาดเอก ก็มีใช้อยู่บ้างในบางโอกาส

ครวญ

เป็นวิธีร้องอย่างหนึ่งซึ่งสอดแทรกเสียงเอื้อนยาว ๆ ให้มีสําเนียงครวญครํ่ารําพัน และเสียงเอื้อนที่สอดแทรกนี้มักจะขยายให้ทํานองเพลงยาวออกไปจากปกติ

อธิบาย : เพลงที่จะแทรกทํานองครวญเข้ามานี้ ใช้เฉพาะแต่เพลงที่แสดงอารมณ์โศกเศร้า เช่น เพลงโอ้ปี่ และเพลงร่าย (ในบทโศก) และบทร้องที่จะร้องทํานองครวญ ก็จะต้องเป็นคํากลอนสุดท้ายของบทนั้น ซึ่งเมื่อร้องจบคํานี้แล้ว ปี่พาทย์ก็จะบรรเลงเพลงโอดประกอบกิริยาร้องไห้ติดต่อกันไป

คร่อม

คือการบรรเลงทํานองหรือบรรเลงเครื่องประกอบจังหวะหรือร้องดําเนินไปโดยไม่ตรงกับจังหวะที่ถูกต้อง เสียงที่ควรจะตกลงตรงจังหวะกลายเป็นตกลงในระหว่างจังหวะ ซึ่งกระทําไปโดยไม่มีเจตนา และถือว่าเป็นการกระทําที่ผิด เรียกอย่างเต็มว่า “คร่อมจังหวะ”

หากเขียนเป็นภาพเปรียบเทียบการบรรเลงถูกจังหวะกับคร่อมจังหวะก็จะเป็นดังนี้

ครั่น

เป็นวิธีที่ทําให้เสียงสะดุดสะเทือนเพื่อความไพเราะเหมาะสมกับทํานองเพลงบางตอน

อธิบาย : การทําเสียงให้สะดุดและสะเทือนที่เรียกว่าครั่นนี้ ใช้เฉพาะกับการขับร้อง หรือเครื่องดนตรีประเภทเป่า เช่น ปี่ ขลุ่ย และเครื่องดนตรีประเภทสี เช่น ซอต่าง ๆ เท่านั้น การขับร้องครั่นด้วยคอ เครื่องดนตรีประเภทเป่า ครั่นด้วยลมจากลําคอ และเครื่องดนตรีประเภทสี ครั่นด้วยคันสี (หรือคันชัก)

ครึ่งชั้น

เป็นคําที่บัญญัติกันขึ้นใหม่ โดยใช้เรียกอัตราของเพลงที่ได้ตัดลงจากเพลงอัตราชั้นเดียวอีกครั้งหนึ่ง ซึ่งมีส่วนเป็นครึ่งหนึ่งของชั้นเดียว

อธิบาย : การเรียกอัตราเพลงว่า ชั้นเดียว 2 ชั้น และ 3 ชั้นนั้น เรียก ตามชั้นที่แต่งขึ้น แม้ทุก ๆ ชั้นจะแต่งขึ้นโดยทวีคูณ ก็มิได้เรียกเป็น 1 ชั้น 2 ชั้น และ 4 ชั้น ตามส่วนของเลขคณิต เมื่อมามีเพลงที่ตัดลงครึ่งหนึ่งจาก เพลงชั้นเดียว ก็ไม่มีทางว่าจะเรียกอัตรานี้เป็นอย่างอื่นได้ นอกจากเรียกว่า “ครึ่งชั้น” และก็เป็นที่ยอมรับเรียกกันอยู่ในวงการดนตรีไทยโดยทั่วไปแล้ว

คลอ

เป็นการบรรเลงดนตรีไปพร้อม ๆ กับการร้องเพลง โดยดําเนินทํานองเป็นอย่างเดียวกัน คือบรรเลงไปตามทางร้อง เช่น ซอสามสายสีคลอไปกับเสียงร้องเป็นต้น เปรียบเทียบก็เหมือนคน ๒ คน เดินคลอกันไป

ควง

การปฏิบัติอย่างหนึ่งของเครื่องดนตรีจําพวกที่ใช้นิ้วเช่น ปี่ ขลุ่ยและซอต่าง ๆ โดยทําให้เกิดเสียงเป็นเสียงเดียวกัน แต่ใช้นิ้วไม่เหมือนกัน และจะต้องทําเสียงที่ใช้นิ้วคนละอย่างนั้นติดต่อกัน ตั้งแต่ 2 พยางค์ขึ้นไป วิธีเช่นนี้บางทีก็เรียกว่า “ควงนิ้ว”

อธิบาย : วิธีที่ใช้นิ้วคนละอย่างแต่เกิดเสียงสูงตํ่าเป็นระดับเดียวกัน ที่ เรียกว่า “ควง” หรือ “ควงนิ้ว” นี้ คือปิดเปิดนิ้วอย่างที่ปฏิบัติอยู่เป็นปรกติ ครั้งหนึ่ง แล้วปิดเปิดนิ้วให้ผิดไปจากปรกติ แต่ให้เกิดเสียงเป็นระดับเดียวกัน อีกครั้งหนึ่ง ถ้าจะเปรียบกับเสียงพูด ก็เหมือนกับเสียงที่เราพูดว่า “ฮือ-ฮอ” ซึ่งเป็นเสียงระดับเดียวกัน แต่เป็นคนละสระ และที่จะเรียกว่าควงหรือควง นิ้วได้ ก็ต้องทําเสียงซึ่งใช้นิ้วคนละอย่างนั้นติดต่อกัน อาจเพียงอย่างละพยางค์ เดียว (ฮือ ฮอ) หรือสลับกันหลาย ๆ พยางค์ (ฮือ-ฮอ-ฮือ-ฮอ-ฮือ-ฮอ) ก็ได้ แต่ถ้าทําอย่างใดอย่างหนึ่งเพียงเสียงเดียว จะเรียกว่า “ควง” ไม่ได้

คาบลูกคาบดอก

เป็นคําเรียกวิธีดําเนินทํานองเพลงแบบหนึ่ง ที่ปฏิบัติพลิกแพลงให้มีวิธีบรรเลงเป็น 2 อย่างสลับกัน โดยปรกติใช้เรียกทางเดี่ยวระนาดเอก ที่มีทั้ง “เก็บ” และ “รัว” (เป็นทานอง) สลับกัน

อธิบาย : ที่เรียกว่าคาบลูกคาบดอก ก็เป็นการสมมุติว่า “เก็บ” นั้นเป็นลูก และ “รัว” เป็นดอก เมื่อบรรเลงโดยใช้วิธีทั้ง 2 อย่างสลับกัน จึงเป็นคาบลูกคาบดอกเหมือนต้นไม้ที่ออกทั้งลูกทั้งดอกพร้อม ๆ กัน

คู่

หมายถึง 2 เสียง และเสียงทั้ง 2 นี้อาจบรรเลงให้ดังพร้อมกันก็ได้ หรือดังคนละทีก็ได้ เสียงทั้ง 2 นี้ ห่างกันเท่าใดก็เรียกว่าคู่เท่านั้น แต่การนับจะต้องนับเสียงที่ดังทั้ง 2 รวมอยู่ด้วย สมมุติว่าเสียงหนึ่งอยู่ที่อักษร บ. อีกเสียงหนึ่งอยู่ที่อักษร พ. การนับก็ต้องนับ 1 บ. 2 ป. 3 ผ. 4 ฝ. และ 5 พ. คู่เช่นนี้ก็ต้องเรียกว่า “คู่ 6”

เคล้า

เป็นการบรรเลงดนตรีไปพร้อม ๆ กับการร้องเพลง (เช่นเดียวกับคลอ) โดยเพลงเดียวกัน แต่ต่างก็ดําเนินทํานองไปตามทางของตน คือร้องก็ดําเนินไปตามทางร้องดนตรีก็ดําเนินไปตามทางดนตรี ยึดถือแต่เนื้อเพลง จังหวะ และเสียงที่ตกจังหวะ (หน้าทับ) เท่านั้น เช่นการร้องเพลงทะแย 2 ชั้น ในตับพรหมาสตร์ ที่มีบทว่า “ช้างเอยช้างนิมิต เหมือนไม่ผิดช้างมัฆวาน ฯลฯ” ซึ่งคนร้องดําเนินทํานองไปอย่างหนึ่ง ดนตรีก็ดําเนินทํานองไปอีกอย่างหนึ่ง แต่ก็เป็นเพลงทะแยที่ร้องและบรรเลงไปพร้อม ๆ กัน เทียบได้กับการคลุกเคล้าปรุงรสอาหารให้รสเปรี้ยวเค็มเข้าผสมผสานกันให้โอชารส วิธีการเช่นนี้บางท่านก็เรียกว่า “คลอ”

จน

หมายถึงการที่นักดนตรีบรรเลงเพลงอันถูกต้องที่เขาประสงค์ไม่ได้

อธิบาย : เพลงที่นักดนตรีจาจะต้องบรรเลงให้ถูกต้องตามความประสงค์นั้น มีอยู่หลายอย่าง เป็นต้นว่านักร้องเขาร้องส่งเพลงอะไร นักดนตรีก็ต้อง บรรเลงรับด้วยเพลงนั้น หรือเมื่อ คนพากย์ เจรจา หรือคนบอกบท เขาบอก ให้บรรเลงเพลงหน้าพาทย์อะไร นักดนตรีก็ต้องบรรเลงเพลงนั้น ถ้าหาก นักดนตรีบรรเลงเพลงให้ตรงกับที่นักร้องเขาร้องไม่ได้ หรือบรรเลงเพลง หน้าพาทย์ตามที่คนพากย์ เจรจา หรือคนบอกบทเขาบอกไม่ได้ จะเป็นนิ่งเงียบ อยู่หรือบรรเลงไปโดยกล้อมแกล้ม หรือบรรเลงไปเป็นเพลงอื่นก็ตาม ถือว่า “จน” ทั้งสิ้น

จังหวะ

หมายถึงการแบ่งส่วนย่อยของทานองเพลง ซึ่งดาเนินไปด้วยเวลาอันสม่าเสมอทุก ๆ ระยะของส่วนที่แบ่งนี้คือจังหวะ จังหวะที่ใช้ในการดนตรีไทย แยกออกได้เป็น 3 อย่าง คือ

1. จังหวะสามัญ หมายถึงจังหวะทั่วไปที่จะต้องยึดถือเป็นหลักสาคัญของการขับร้องและบรรเลง แม้จะไม่มีสิ่งใดเป็นเครื่องให้สัญญาณจังหวะ ก็ต้องมี ความรู้สึกอยู่ในใจตลอดเวลา จังหวะสามัญนี้อาจแบ่งซอยลงไปได้เป็นขั้น ๆ แต่ละขั้นจะใช้เวลาสั้นลงครึ่งหนึ่งเสมอไป (ยกเว้นเพลงพิเศษที่เป็นอัตรา ผสม เช่น เพลงจังหวะ ⁶₈ หรือ ⁹₈ เป็นต้น) และเมื่อจังหวะสั้นลงครึ่งหนึ่งจานวนจังหวะก็มากขึ้นอีกเท่าตัว

อุทาหรณ์ : เพลงหนึ่งมี 8 จังหวะ กินเวลาบรรเลง 128 วินาที จึง เป็นจังหวะละ 16 วินาที จะซอยส่วนจังหวะลงได้ดังนี้

จังหวะละ 16 วินาที เป็นเพลง 8 จังหวะ
ถ้าจังหวะละ 8 วินาที ก็เป็นเพลง 16 จังหวะ
ถ้าจังหวะละ 4 วินาที ก็เป็นเพลง 32 จังหวะ
ถ้าจังหวะละ 2 วินาที ก็เป็นเพลง 64 จังหวะ
ถ้าจังหวะละ 1 วินาที ก็เป็นเพลง 128 จังหวะ

2. ผู้ขับร้องและผู้บรรเลงดนตรีจะยึดถือเอาจังหวะขนาดไหนเป็นสาคัญ ก็แล้วแต่ความเหมาะสมของลักษณะเพลงนั้น ๆ

จังหวะฉิ่ง : เป็นการแบ่งจังหวะด้วยเสียงที่ดีฉิ่ง เพื่อให้รู้จังหวะเบาและจังหวะหนัก โดยปรกติฉิ่งจะตีสลับกันเป็น “ฉิ่ง” ทีหนึ่ง “ฉับ” ทีหนึ่ง ฉิ่งเป็นจังหวะเบา และฉับเป็นจังหวะหนัก ส่วนจะใช้จังหวะถี่หรือห่างอย่างไร ก็แล้วแต่ลักษณะของเพลง

เพลงพิเศษ บางเพลงอาจตีแต่เสียงที่ดังฉิ่งล้วน ๆ หรือฉับล้วน ๆ ก็ได้ เพลงสาเนียงจีนหรือญวนมักตีเป็น “ฉิ่งฉิ่งฉับ” แต่นี่เป็นการแทรกเสียงฉิ่ง พยางค์ที่ 2 เข้ามาอีกพยางค์หนึ่งเท่านั้น มิได้เป็นจังหวะพิเศษอย่างใด ส่วนเพลงจังหวะพิเศษ เช่นเพลงจาพวกโอ้โลม ชมตลาด และยานี การตีฉิ่งมีจังหวะกระชั้นในตอนท้ายประโยค เพราะเป็นเพลงประเภทประโยคละ 7 จังหวะ ถ้าเทียบกับโน้ตสากลก็เป็นจังหวะ ⁷₄ ห้องหนึ่งมีจังหวะ ⁴₄ กับ ³₄ รวมกัน จังหวะหนัก (ฉับ) จะตกที่จังหวะที่ 1 กับที่ 5 ตลอดไป หรือจะเขียนเป็น ⁴₄ ห้องหนึ่ง ³₄ ห้องหนึ่งสลับกันไปก็ได้ ถ้าเขียนดังนี้ จังหวะหนัก (ฉับ) ก็จะตกที่จังหวะ 1 (หน้าห้อง) ทุก ๆ ห้อง และจังหวะเบา (ฉิ่ง) ก็จะตกจังหวะที่ 3 ทุกห้อง

จังหวะหน้าทับ คือการถือหน้าทับเป็นเกณฑ์นับจังหวะ หมายความว่า เมื่อหน้าทับตีจบไปเที่ยวหนึ่งก็นับเป็น 1 จังหวะ ที่จบไป 2 เที่ยวก็เป็น 2 จังหวะ แต่หน้าทับที่ใช้เป็นเกณฑ์ในการกําหนดจังหวะนี้ โดยปรกติใช้แต่หน้าทับที่เป็นประเภทของเพลงนั้น ๆ เช่น ปรบไก่ หรือสองไม้ กับอัตราชั้นของเพลง เช่น 3 ชั้น 2 ชั้น และชั้นเดียว ส่วนเพลงที่มีหน้าทับพิเศษซึ่งมีความยาวมาก ก็มิได้ถือเอาหน้าทับประจาเพลงเช่นนั้นมาเป็นเกณฑ์กําหนดจังหวะ เช่นเพลงตระนิมิต (2 ชั้น) ซึ่งมีหน้าทับตะโพนประจําเพลงอยู่ เวลาบรรเลง ตะโพนก็จะตีหน้าทับตระ ซึ่งมีความยาวเท่ากันกับทํานองเพลง หน้าทับกับทํานองเพลงก็จะจบลงพร้อมกัน แล้วจะถือว่าเพลงตระนิมิตมีจังหวะเดียวหาได้ไม่ หากจะตรวจ ให้ทราบว่าเพลงตระนิมิตมีกี่จังหวะ ก็จะต้องใช้หน้าทับปรบไก่ 2 ชั้น เป็นเกณฑ์ตรวจสอบ เพราะเพลงตระนิมิตเป็นเพลงประเภทหน้าทับปรบไก่ เมื่อนาหน้าทับปรบไก่มาตีเข้ากับทานองเพลงตระนิมิต ก็จะตีหน้าทับได้ 8 เที่ยว จึงเป็นอันรู้ได้ว่าเพลงตระนิมิตมี 8 จังหวะ การที่นักดนตรีพูดกันว่าเพลงนี้ เท่านั้นจังหวะ เพลงนั้นเท่านั้นจังหวะ ก็หมายถึงการนับจังหวะ หน้าทับดังกล่าวมานี้

จับ

เป็นคําเรียกแทนคําว่าท่อนของเพลงเชิดนอก

อธิบาย : โดยปรกติเพลงเชิดนอก เช่น เชิดใน เชิดฉิ่ง เชิดฉาน หรือเชิดจีน เรียกการแบ่งส่วนเป็นท่อนหนึ่ง ๆ ว่า “ตัว” ทั้งนั้น เพลงเชิดนอกเพลงเดียวเท่านั้น ที่เรียก การแบ่งส่วนท่อนหนึ่งว่า “จับ” ที่เป็นดังนี้ก็เนื่องมาจากการบรรเลงประกอบการแสดงหนังใหญ่ ในสมัยโบราณ ในตอนที่แสดงเบิกโรงด้วยชุดจับลิงหัวค่า ซึ่งมีลิงขาวกับลิงดารบกัน การแสดงหนังใหญ่ตอนนี้ปี่จะต่อเป่าเดี่ยวเพลงเชิดนอก และเมื่อผู้เชิดหนังนาหนังที่ภาพต่อสู้กันด้วยท่าต่าง ๆ ซึ่งเรียกว่า “หนังจับ” ออกมา ปี่ก็ต้องเป่าให้เป็นเสียง “จับให้ติดตีให้ตาย” หรือ “ฉวยตัวให้ติด ตีให้แทบตาย” หรืออื่น ๆ ทานองนี้เรียกว่ากันว่า เป่าจับ และประเพณีการแสดงหนังใหญ่ในตอนนี้ จะต้องนาหนังจับออกมา 3 ครั้ง (ครั้งหนึ่ง ๆ มีท่าต่าง ๆ กัน) ปี่ก็ต้องเป่าจับ 3 หน และถือกัน เป็นแบบแผนมาว่า เพลงเชิดนอกที่บริบูรณ์จะต้องมี 3 จับ และคาเรียกท่อนหรือตัวของเพลงเชิดนอกจึงเรียกว่า “จับ” สืบมาจนปัจจุบันนี้

ชั้นเดียว

เป็นคํากําหนดอัตราของหน้าทับและเพลง ซึ่งประโยคและจังหวะหน้าทับสั้น ๆ และมักจะดําเนินจังหวะเร็ว ถ้าจะเทียบกับการบันทึกโน้ตสากล ในจังหวะหน้าทับหนึ่ง ๆ หากเป็นเพลงประเภทสองไม้ก็จะมีความยาวเท่ากับ 1 ห้อง ของจังหวะ ²₄ ถ้าเป็นเพลงประเภทปรบไก่ก็จะมีความยาวเท่ากับ 2 ห้อง ของจังหวะ ²₄ เพลงไทยรุ่นแรกคงจะเป็นอัตราชั้นเดียวทั้งสิ้น

อุทาหรณ์ : เพลงชั้นเดียวประเภทสองไม้ เช่นเพลงที่เรียกว่า “เพลงเร็ว” ซึ่งปี่พาทย์บรรเลงประกอบโขนละคร เพลงเร็วนั้น ทั้งทํานองที่ฆ้องระนาดบรรเลง และหน้าทับที่ตะโพนตีเป็นอัตราชั้นเดียวประเภทสองไม้ทั้งสิ้น ส่วนเพลงชั้นเดียวประเภทปรบไก่ มีตัวอย่างเช่น เพลงเขมร ลออองค์ชั้นเดียว เพลงหงส์ทองชั้นเดียว เป็นต้น

เดี่ยว

เป็นวิธีบรรเลงอย่างหนึ่งที่ใช้เครื่องดนตรีจําพวกดําเนินทํานองเช่น ระนาด ฆ้องวง จะเข้ ซอ บรรเลงแต่อย่างเดียวกัน การบรรเลงเครื่องดําเนินทํานองเพียงคนเดียวที่เรียกว่า “เดี่ยว” นี้ อาจมีเครื่องประกอบจังหวะเช่น ฉิ่ง ฉาบ โหม่ง โทน รามะนา สองหน้า หรือกลองแขก บรรเลง ไปด้วยกันก็ได้ การบรรเลงเดี่ยวอาจบรรเลงตลอดทั้งเพลงหรือแทรกอยู่ในเพลงใดเพลงหนึ่งเป็น บางตอนก็ได้

อธิบาย : การบรรเลงเดี่ยวมีความประสงค์อยู่ 3 ประการ คือ

1. เพื่ออวดทาง คือวิธีดาเนินทานองของเครื่องดนตรีชนิดนั้น ซึ่งครูหรือผู้หนึ่งผู้ใดได้แต่งขึ้น
2. เพื่อความแม่นยําของผู้บรรเลง
3. เพื่ออวดฝีมือของผู้บรรเลงว่า กระทําได้ถูกต้องตามความประสงค์ของท่านผู้แต่ง

เพราะฉะนั้น การบรรเลงที่จะเรียกได้ว่า “เดี่ยว” จึงมิใช่จะหมายความแคบ ๆ เพียงบรรเลงคนเดียวเท่านั้น ที่จะเรียกว่าเดี่ยวได้โดยแท้จริงนั้น ทาง (การดําเนินทํานอง) ก็ควรจะให้เหมาะสมกับที่จะบรรเลงเดี่ยว เช่น มีโอดพันหรือวิธีการโลดโผนพลิกแพลงต่าง ๆ ตามสมควรแก่เครื่องดนตรีชนิดนั้นด้วย เพื่อให้เป็นไปตามความประสงค์ทั้ง 3 ประการที่กล่าวมา

ต้นเสียง

ได้แก่คนร้องที่เป็นผู้ร้องนํา หรือเป็นผู้ขึ้นต้นร้องเพลง หรือร้องเดี่ยว

ตับ

หมายถึงเพลงหลาย ๆ เพลง นามาร้องบรรเลงติดต่อกันไปซึ่งแยกออกได้เป็น 2 ชนิด คือ

1. ตับเรื่อง เพลงที่นํามารวมร้องและบรรเลงติดต่อกันนั้น มีบทร้องที่เป็นเรื่องเดียวกัน และดําเนินไปโดยลําดับ ฟังได้ติดต่อกันเป็นเรื่องราว ส่วนทํานองเพลงจะเป็นคนละอัตรา คนละประเภทหรือลักลั่นกันอย่างไรไม่ถือเป็นสําคัญเช่น ตับนางลอย ตับนาคบาศ เป็นต้น

2. ตับเพลง เพลงที่นํามาร้องรวมและบรรเลงติดต่อกันนั้น เป็นทํานองเพลงที่อยู่ในอัตราเดียวกัน (2 ชั้นหรือ 3 ชั้น) มีสํานวนทํานองสอดคล้องติดต่อกันสนิทสนม ส่วนบทร้องจะมีเนื้อเรื่องอย่างไร เรื่องเดียวกันหรือไม่ ไม่ถือเป็นสําคัญ เช่น ตับลมพัดชายเขา ตับเพลงยาว เป็นต้น ตับเพลงนี้บางทีก็เรียกว่า “เรื่อง” เฉพาะจําพวกเรื่องเพลงมโหรี

ตัว

เป็นคําที่ใช้เรียกแทนท่อนของเพลงบางประเภท เพลงที่เรียกว่า “ตัว” แทนคําว่า “ท่อน” ก็ได้แก่เพลงจาพวกตระและเชิดต่าง ๆ นอกจากเชิดนอก

ถอน

คือการบรรเลงตอนหัวต่อระหว่างที่หักจังหวะลงเข้าตัวหนึ่ง หรือจะพูดอีกอย่างหนึ่งว่า เป็นการเร่งจังหวะให้เร็วขึ้น และลดพยางค์ของการดําเนินทํานองลงครึ่งหนึ่ง เช่น ก่อนที่จะถอนนั้นดําเนินทํานอง “เก็บ” ได้จังหวะละ 8 พยางค์ เมื่อเร่งจังหวะให้เร็วขึ้นไปแล้ว ก็ลดการดําเนินทํานองเก็บนั้นลงให้เหลือจังหวะละ 4 พยางค์ หัวต่อระหว่างที่ใช้ 8 พยางค์กับ 4 พยางค์ นี้แหละ เรียกว่า ถอน

เถา

คือเพลงเพลงเดียวกัน แต่มีอัตราลดหลั่นกันลงไปตามลําดับไม่น้อยกว่า 3 ขั้น นามาร้องหรือบรรเลงติดต่อกัน

อธิบาย : หลักของการที่จะเรียกว่าเป็นเถา เพลงมีอัตราลดหลั่นกันไปตามลําดับ ทุก ๆ ชั้นนั้นจะต้องเป็นเพลงเดียวกัน และลดหลั่นกันลงไปไม่ตํ่ากว่า 3 ขั้น ทั้งจะต้องร้องหรือบรรเลงติดต่อกันโดยไม่ขาดระยะหรือมีเพลงอื่นมาแทรกแซง เช่นบรรเลงเพลงราตรีประดับดาว 3 ชั้น 2 ชั้น และชั้นเดียว ติดเป็นพืดกันไป ก็เรียกว่าเพลงราตรีประดับดาว เถา เทียบได้กับการวางภาชนะอย่างใดอย่างหนึ่ง เช่น ชามเบญจรงค์ชนิดเดียวกัน ซึ่งมีขนาดใหญ่ ขนาดกลาง ขนาดเล็ก ซ้อนกันไว้ตามลาดับ เราก็เรียกชามนั้นว่า เถา หรือ สามใบเถา

การเรียกเพลงเป็นเถานี้ ใช่ว่าจะมีแต่ใหญ่ไปหาเล็ก คือ 3 ชั้น 2 ชั้น และจึงชั้นเดียว วิธีที่กลับกันคือ ชั้นเดียว 2 ชั้น และจึง 3 ชั้น ก็เคยมีใช้กันบ้าง แต่เป็นกรณีพิเศษ เช่น เดี่ยวระนาดเพลงพญาโศก เป็นต้น และการบรรเลงเพลงเถานั้นอาจลดหลั่นกันเกินกว่า 3 ขั้นก็ได้ แต่ยังไม่มีผู้กระทํากัน หากจะมีขึ้นก็ถือว่าไม่ผิด

ทวน

ก. เป็นชื่อเรียกส่วนหนึ่งของคันซอ ซึ่งแยกออกเป็นทวนบน ทวนกลาง และทวนล่าง ถ้าเป็นซออู้หรือซอสามสาย ตั้งใต้ลูกบิดขึ้นไปจนปลายคัน เรียกว่า ทวนบน แต่ซอด้วงซึ่งคันซอตอนนี้ขึ้นไปจนสุดยอดเป็นสี่เหลี่ยม จึงเรียกว่า โขน ไม่เรียกว่าทวน เพราะมีรูปร่างคล้ายโขนท้ายเรือ และคันตอนล่างของซออู้และซอด้วง นับตั้งแต่เหนือกะโหลก (ถ้าซอด้วงก็จะเหนือกระบอก) ซึ่งมักทําเป็นรูปบัวคว่าและลวดลายต่าง ๆ ขึ้นไปจนถึงส่วนกลางของคัน เรียกว่า ทวนล่าง เฉพาะซอสามสายตั้งแต่ลูกบิดลงมาถึงกะโหลก เรียก ทวนกลาง ใต้กะโหลกลงไป เรียกว่า ทวนล่าง จนต่อกับเข็มซึ่งทําด้วยโลหะปลายแหลม

ข. เป็นชื่อส่วนประกอบเสริมต่อของปี่ใน หรือปี่อื่น ๆ ที่มีลักษณะอย่างเดียวกัน ส่วนที่เสริมต่อตอนบนสําหรับเสียบลิ้นปี่ซึ่งมักทําด้วยงา หรือไม้เนื้อแข็ง หรือวัตถุอื่น ๆ เรียกว่า ทวนบน ส่วนที่เสริมต่อตอนปลายล่าง เพื่อให้เสียงต่าลง ซึ่งมักทําด้วยครั่ง หรือขี้ผึ้ง หรือวัตถุอื่น เรียกว่า ทวนล่าง

ค. หมายถึงการร้องหรือการบรรเลงซํ้าอีกครั้งหนึ่ง อาจซํ้าเฉพาะตอน หรือทั้งท่อน หรือตลอดทั้งเพลง เรียกว่า ทวน ได้ทั้งสิ้น การร้องหรือการบรรเลงซํ้านี้ บางทีก็เรียกว่า “กลับ” (หรือกลับต้น) และบางทีก็เรียกว่า “ย้อน” (หรือย้อนต้น)

อธิบาย : โดยเฉพาะในข้อ ค. คําว่าทวนก็ดี กลับก็ดี ถ้าแปลความหมายให้ตรงกับถ้อยคําแล้ว ย่อมหมายถึงการถอยหลังขึ้นไปหาต้นทั้งนั้น เช่น บรรเลงเที่ยวแรกเป็น 1-2-3-4 เมื่อให้ทวน หรือกลับ หรือย้อน ก็ต้องเป็น 4-3-2-1 เหมือนกับคาว่า ทวนนํ้า กลับหลัง ย้อนทาง แต่นี่เป็นศัพท์สังคีต เป็นถ้อยคําความหมายเฉพาะวิชา จึงจะนําความหมายสามัญมาใช้ไม่ได้เพราะฉะนั้น การร้องหรือการบรรเลงที่เรียกว่า ทวน หรือกลับ หรือย้อน ต้องหมายความว่า ร้องหรือบรรเลงซํ้าเช่นเดิมอีกเที่ยวหนึ่ง เที่ยวแรกเป็น 1-2-3-4 ทวน (หรือกลับ หรือย้อน) อีกเที่ยว ก็ต้องเป็น 1-2-3-4 เหมือนกัน แต่อาจเปลี่ยนทํานองพลิกแพลงให้ไพเราะผิดแปลกจากเที่ยวแรกก็ได้ เช่นการร้องเพลงร่ายประกอบการแสดงละคร ถ้าเขาบอกว่าทวนก็หมายความว่าต้องร้องซํ้า 2 ครั้ง ทุก ๆ คํากลอน (หรือเฉพาะคําใดคําหนึ่ง แล้วแต่ความประสงค์)

ทอด

ก. หมายถึงการผ่อนจังหวะให้ช้าลง โดยมากใช้กับการบรรเลงที่จะจบเพลงหรือจบท่อน เพื่อความเรียบร้อยพร้อมเพรียง เช่น ทอดให้ร้อง ก็หมายถึงผ่อนจังหวะให้ช้าลงเพื่อสะดวก แก่การร้อง

ข. หมายถึงการร้องเพลงละครอย่างหนึ่ง เช่น เพลงร่าย หรือเพลงชมตลาดเป็นต้น ในตอนที่จะหยุดให้เจรจา การร้องนี้จะต้องแทรกเอื้อนเล็กน้อย ซึ่งมี 2 อย่าง อย่างหนึ่งเรียกว่า “ทอดเต็ม” คือ ร้องทอดเต็มคํากลอน (2 วรรค) เช่นบทว่า “ได้ยินแว่วเสียงชนนี มาร้องเรียกอยู่ที่ประตูบ้าน” อีกอย่างหนึ่งเรียกว่า “ทอดครึ่ง”คือร้องทอดเพียงครึ่งของคํากลอน (วรรคเดียว) วรรคแรกเท่านั้น เช่นบทว่า “จงช่วยกันเร่งรัดจัดแจ้ง”

ท่อน

คือกําหนดส่วนใหญ่ส่วนหนึ่ง ๆ ซึ่งแบ่งออกจากเพลง คล้ายกับย่อหน้าที่มีความหมายสาคัญ ในเรื่องต่าง ๆ

อธิบาย : โดยปรกติเมื่อบรรเลงเพลงใดก็ตามหากจบท่อนหนึ่ง ๆ แล้วมากลับต้นบรรเลงซํ้าท่อนนั้นอีกครั้งหนึ่ง ที่กล่าวมานี้มิใช่ว่าเพลงทุกเพลงจะต้องมีหลาย ๆ ท่อนเสมอไป บางเพลงอาจมีท่อนเดียวจบ หรือมี 2 ท่อน หรือหลาย ๆ ท่อนจึงจบก็ได้

ทาง

คํานี้มีความหมายแยกได้เป็น 3 ประการ คือ

1. หมายถึงวิธีดําเนินทํานองโดยเฉพาะของเครื่องดนตรีแต่ละอย่าง เช่น ทางระนาดเอก ทางระนาดทุ้ม และทางซอ ซึ่งแต่ละอย่างต่างก็มีวิธีดําเนินทานองของตนแตกต่างกัน

2. หมายถึงวิธีดําเนินทํานองของเพลงที่ประดิษฐ์ขึ้นโดยเฉพาะ เช่น ทางของครู ก. ครู ข. หรือทางเดี่ยว ทางหมู่ ทางพื้น ทางกรอ และทางลูกล้อลูกขัด ซึ่งแม้จะบรรเลงเพลงด้วย เครื่องดนตรีอย่างเดียวกันก็ดําเนินทํานองไม่เหมือนกัน

3. หมายถึงระดับเสียงของเพลงที่บรรเลง (Key) ซึ่งกําหนดชื่อที่เป็นที่หมายรู้กันทุก ๆ เสียง ดังจะจําแนกเรียงลําดับขึ้นไปทีละเสียงขึ้นไป ต่อไปนี้

ก.ทางเพียงออล่าง (หรือทางในลด) เรียกตามชื่อลูกฆ้องวงใหญ่ลูกที่ 10 (นับจากลูกที่มีเสียงตํ่าที่สุด) ลูกฆ้องลูกนี้เรียกว่า “ลูกเพียงออ” อนุโลมเทียบเสียงของดนตรีสากลตรงกับเสียง ฟาร์ เพราะเมื่อบรรเลงทางนี้ เสียงฆ้องลูกนี้มักจะเป็นเสียงหลัก (Tonic) หรือเป็นเสียงที่ปกครอง(Governing Sound) ทางนี้ใช้บรรเลงประกอบการแสดงละครดึกดําบรรพ์ หรือละครอื่น ๆ ที่บรรเลงด้วยปี่พาทย์ไม้นวม เดิมเรียกการบรรเลงทางนี้เพียงว่า “ทางเพียงออ” แต่เมื่อมีทางบรรเลงของวงมโหรีและเครื่องสาย ซึ่งเรียกว่าทางเพียงออเหมือนกัน จึงต้องแยกเป็นทางเพียงออล่าง และทางเพียงออบน ที่เรียกทางนี้อีกอย่างว่าทางในลดนั้น หมายถึงว่า บรรเลงลดจากทางในลงมา 1 เสียง

ข.ทางใน สูงกว่าทางเพียงออล่าง 1 เสียง เสียงที่เป็น Tonic จึงเทียบได้กับเสียง ซอล ที่เรียกว่าทางในนี้เรียกชื่อตามปี่ที่ใช้เป่าในวงปี่พาทย์ประจํากับเสียงนี้ ซึ่งเป่าได้ถนัดและสะดวกที่สุด ปี่นี้ชื่อว่า “ปี่ใน” ทางนี้มักใช้บรรเลงประกอบละครในหรือละครนอกและโขนในปัจจุบัน

ค.ทางกลาง สูงกว่าทางใน 1 เสียง เสียงที่เป็น Tonic จึงเทียบได้กับเสียง ลา ที่เรียกว่าทางกลางนี้ เรียกตามชื่อ “ปี่กลาง” ซึ่งใช้เป่าในวงปี่พาทย์ประจํากับเสียงนี้ได้ถนัดและสะดวกที่สุด ทางนี้ใช้บรรเลงประกอบการแสดงหนังใหญ่และโขนในสมัยโบราณ

ง.ทางเพียงออบน (หรือทางนอกต่า) สูงกว่าทางกลาง 1 เสียง เสียงที่เป็น Tonic จึงเทียบได้กับเสียง ซีแฟลต ที่เรียกว่าทางเพียงออบนนี้ เรียกตามชื่อ “ขลุ่ยเพียงออ” ซึ่งใช้เป่าประจากับเสียงนี้ และเพื่อให้แตกต่างกับทางเพียงออล่าง จึงเติมคําว่า “บน” ดังกล่าวแล้ว ทางนี้บางทีก็เรียกว่าทางนอกต่า เพราะตํ่ากว่าทางนอกลงมา 1 เสียง และเรียกตามชื่อ “ปี่นอกตํ่า” ที่เป่าประจํากับเสียงนี้ได้ถนัดและสะดวกที่สุด ทางนี้ใช้บรรเลงประจํากับการบรรเลงมโหรีและเครื่องสาย หรือปี่พาทย์ ที่บรรเลงสําเนียงมอญเช่น แขกมอญ สุดสงวน

จ.ทางกรวด (หรือทางนอก) สูงกว่าทางเพียงออบน 1 เสียง เสียงที่เป็น Tonic จึงเทียบได้กับเสียง โด ที่เรียกว่าทางกรวด เห็นจะด้วยเป็นทางที่มีเสียงสูงที่สุดของการบรรเลงปี่พาทย์ แต่ที่เรียกว่าทางนอกนั้น เรียกตามชื่อ “ปี่นอก” ที่เป่าประกอบกับเสียงนี้ได้ถนัดและสะดวกที่สุด โดยใช้นิ้วเดียวกันกับเสียงปี่ในเป่าทางใน ทางนอกนี้ใช้บรรเลงประกอบกับการขับเสภาหรือบรรเลงปี่พาทย์รับร้องโดยปรกติ ละครนอกในสมัยโบราณซึ่งผู้แสดงเป็นชายก็ใช้เสียงนี้

ฉ.ทางกลางแหบ สูงกว่าทางกรวด 1 เสียง เสียงที่เป็น Tonic จึงเทียบได้กับเสียง เร ที่เรียกว่าทางกลางแหบนี้ ก็ด้วยเมื่อบรรเลงทางนี้ปี่กลางต้องเป่าแหบโดยมาก เหมือนอย่างปี่ในเป่าทางนอก ทางนี้มิได้ใช้ประจากับการแสดงอะไร มักจะแทรกอยู่ในการบรรเลงเพลงที่เป็นทางใน เมื่อย้ายบันไดเสียงเช่นเพลงจําพวกทยอย (นอกจากทยอยนอก)

ช.ทางชวา สูงกว่าทางกลางแหบ 1 เสียง เสียงที่เป็น Tonic จึงเทียบได้กับเสียง มี ที่เรียกว่าทางชวา ก็เรียกตามชื่อ “ปี่ชวา” ซึ่งเป่ากับเสียงนี้ได้ถนัดและสะดวกที่สุด ทางนี้ใช้ประจํากับการบรรเลงที่มีปี่ชวา เช่น เครื่องสายปี่ชวา เป็นต้น ยกเว้นการบรรเลงปี่พาทย์นางหงส์ ซึ่งแม้จะผสมปี่ชวาก็ไม่บรรเลงทางชวา หากแต่บรรเลงทางเพียงออบนหรือทางนอกตํ่า เพื่อสะดวกแก่การบรรเลงเครื่องดนตรีอื่น ๆ ในวงปี่พาทย์

หมายเหตุ : ทางทั้ง 7 เสียงนี้ มิใช่ว่าเมื่อบรรเลงทางซึ่งเป็นระดับเสียง (Key) ใด จะต้องคงอยู่ในทางนั้นเสมอไป เพราะเพลงบางเพลงท่านผู้แต่งได้ย้ายระดับเสียงอยู่ในตัว หรือบางเพลงก็มีประเพณีกําหนดให้เปลี่ยนระดับเสียง ก็ต้องบรรเลงเปลี่ยนทางไปตามความเหมาะสมของเพลงนั้น ๆ

ทํานอง

คือเสียงสูง ๆ ตํ่า ๆ ซึ่งสลับสับสนกัน จะมีความสั้นยาวเบาแรงอย่างไร ก็แล้วแต่ความประสงค์ของผู้แต่งจะประดิษฐ์เรียบเรียง

เท่า

บางทีก็เรียกว่า “ลูกเท่า” เป็นทํานองเพลงพิเศษตอนหนึ่ง ซึ่งไม่มีความหมาย ในตัวอย่างใด หากแต่มีความประสงค์อยู่อย่างเดียวเพียงให้ทํานองนั้นยืนอยู่ ณ เสียงใดเสียงหนึ่ง แต่เพียงเสียงเดียว เท่า หรือ ลูกเท่านี้จะต้องอยู่ในกําหนดบังคับของจังหวะหน้าทับ โดยมีความยาวเพียงครึ่งจังหวะหน้าทับ (จากในเพลงเรื่องบางเพลง เท่าอาจยาวเป็นพิเศษถึงยาวเต็มจังหวะก็ได้) และโดยปรกติมีแทรกอยู่ในเพลงประเภทหน้าทับปรบไก่

ประโยชน์ของ “เท่า” นี้ มีไว้เพื่อแทรกในระหว่างประโยควรรคตอนของทํานองเพลง เพื่อเชื่อมให้ประโยคหรือวรรคตอนของเพลงติดต่อกันสนิทสนม หรือเพิ่มให้ครบถ้วนจังหวะ หน้าทับ เทียบได้กับคําสันธานที่ใช้ในอักษรศาสตร์

อธิบาย : ที่ว่าเท่าประสงค์เพียงจะยืนอยู่ในเสียงใดเสียงหนึ่งแต่เสียงเดียวนั้น มิใช่ว่าจะบรรเลงหรือร้องเฉพาะแต่เสียงนั้นเสียงเดียว ทํานองของเท่าย่อมประดิษฐ์ดัดแปลงให้ไพเราะไปได้ตามพอใจ แต่ว่าจะต้องอยู่ในลักษณะของเท่า แต่ตกอยู่ในเสียงที่ประสงค์จะยืนอยู่ ดังโน้ตตัวอย่าง “เท่า” อัตราสองชั้น ต่อไปนี้

เนื้อ

ก. ใช้เรียกบทประพันธ์ซึ่งเป็นถ้อยคําที่ใช้ขับร้อง แต่เพื่อให้ได้ความหมายชัดเจน มักจะเรียกว่า “เนื้อร้อง”

ข. ใช้เรียกการตีเครื่องหนังหรือทํานองเพลงที่เป็นเนื้อแท้ของเพลงจริง ๆ คือทํานองที่ไม่ได้ตบแต่งพลิกแพลงอย่างใด ถ้าจะเรียกให้ได้ความหมายชัดเจนก็เรียกว่า “เนื้อเพลง” ฆ้องวงใหญ่ที่ตีโดยปรกตินั้นคือเนื้อ เรียกว่า “เนื้อฆ้อง” ส่วนระนาดเอก ระนาดทุ้ม ฯลฯ ย่อมดําเนินทํานองพลิกแพลงออกไป เปรียบเทียบได้กับหนังหรือขน ซึ่งหุ้มห่อตบแต่งให้เนื้องดงามขึ้น (ดูโน้ตเปรียบเทียบที่คําว่าสะบัด)

แนว

1. ขนาดหรือกําลังความช้าเร็วของการดําเนินจังหวะ ที่พูดกันว่า แนวดีก็คือ ในขณะบรรเลงหรือขับร้องได้รักษาขนาดหรือกําลังความช้าเร็วของจังหวะไวโดยเรียบร้อยสม่าเสมอและเหมาะสมกับทํานองเพลงนั้น ๆ เพลงใด ตรงไหน ควรช้าเร็วเพียงใด ก็ปฏิบัติอย่างนั้น

2.การดําเนินทํานองของเครื่องดนตรีแต่ละอย่างหรือการขับร้อง ซึ่งตรงกับคําว่าทาง เช่น แนวปี่ แนวระนาด และแนวร้อง เป็นต้น แต่โดยมากมักจะใช้คําพูดเวลาที่ดูโน้ตในฉบับรวมเครื่อง (Score)

ปรบไก่

เป็นชื่อของหน้าทับประเภทหนึ่ง ซึ่งมีสัดส่วนค่อนข้างยาว (ทุก ๆ อัตรามีความยาวเป็น 2 เท่าของหน้าทับสองไม้) สําหรับตีประกอบกับเพลงที่มีทํานองดําเนินประโยควรรคตอนเป็นระเบียบ

อธิบาย : หน้าทับประเภทที่เรียกว่าปรบไก่นี้ ปราชญ์ทางดนตรีโบราณได้คิดอัตรา 2 ชั้นขึ้นก่อน โดยแปลงจากเสียงร้องของลูกคู่ในการร้องเพลงปรบไก่ (เพลงพื้นเมืองโบราณอย่างหนึ่ง) มาเป็นวิธีตีของตะโพน คารับและทานองร้องของลูกคู่เพลงปรบไก่นั้นร้องว่า “ฉ่า ฉ่า ฉ่า ช้า-ชะฉ่า ไฮ้” และเปลี่ยนมาเป็นเสียงตะโพน ดังนี้

หน้าทับนี้จึงเรียกว่า ปรบไก่ เมื่อขยายขึ้นเป็นอัตรา 3 ชั้นหรือตัดลงเป็นชั้นเดียว ก็คงเรียกว่าหน้าทับปรบไก่เช่นเดิม หน้าทับปรบไก่นี้เป็นมูลให้ประดิษฐ์หน้าทับอื่น ๆ ขึ้นอีก หลายหน้าทับ เช่น หน้าทับเขมร และหน้าทับสดายง (สาหรับเพลงสําเนียงแขก) เป็นต้น

ประ

เป็นวิธีปฏิบัติอย่างหนึ่งของเครื่องดนตรีประเภทที่ใช้นิ้วบังคับเสียงสูงตํ่า (เช่น ซอ) ในเมื่อทํานองเพลงตอนนั้นเป็นเสียงยาวจึงใช้ กลางนิ้ว แตะเร็ว ๆ ก็จะบังเกิดเป็นเสียงที่สูงขึ้นไปสลับกับเสียงเดิมถี่ ๆ

ประคบ

หมายถึงการบรรเลงที่ทําให้เสียงดนตรีนั้นดังชัดเจนถูกต้องตามความเหมาะสมของทํานองเพลง

อธิบาย : การบรรเลงดนตรีไม่ว่าจะเป็นประเภท ดีด สี ตี หรือเป่า นอกจากทําเสียงสูงต่าถูกทํานองแล้ว จะต้องให้เสียงดังเหมาะสมกับทํานองด้วย เช่น ตีฆ้องวงใหญ่ แม้เป็นฆ้องลูกเดียว บางครั้งก็ต้องตีให้ดัง “หนอด” บางครั้งก็ต้องตีให้ดัง “หน่ง” การสีซอบางครั้งก็ต้องทําให้หวาน ให้เพราะ ให้ดุดัน ซึ่งจะชัดเจนได้ก็ด้วยการประคบทั้งนั้น และเครื่องดสนตรีชนิดอื่น ๆ ก็เป็นเช่นเดียวกัน เปรียบให้เห็นเง่าย ๆ ก็เหมือนกับการพูดอักษร ร และ ล ก็ต้องกําหนดให้รู้ว่าคําไหนควรทําปากอย่างไร และลิ้นจดตรงไหน อย่างไร ซึ่งในภาษาของดนตรีเรียกว่าการประคบทั้งสิ้น

ประสาน

เป็นการบรรเลงหรือร้องคนละทางในเพลงเดียวกันและพร้อม ๆ กัน อาจเป็นเครื่องดนตรีกับเครื่องดนตรี หรือร้องกับร้อง หรือดนตรีกับร้องก็ได้ เสียงของดนตรีที่ร้องแยกกันเป็นคนละทางย่อมมีเสียงที่ตกจังหวะเป็นคนละเสียงบ้าง รวมเป็นเสียงเดียวกันบ้าง เช่นเดียวกับหลัก การประสานเสียง (Harmony) ของดนตรีสากล เช่นการร้องเพลงช้าประสมเสียงระฆัง ในละคร ดึกดําบรรพ์เรื่องอิเหนา พระนิพนธ์ สมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ เป็นต้น

ปริบ

เป็นวิธีการบรรเลงอย่างหนึ่ง ที่ทําให้เกิดเสียงเต้นระริกไปในตัวเล็กน้อย เครื่องดนตรีจําพวกใช้นิ้ว (เช่น ปี่หรือซอ) ก็ขยับนิ้วให้สั่นสะเทือนขึ้น คล้ายกับทําให้เสียงนั้นรั่วปริบออกมา ส่วนเครื่องดนตรีประเภทตี (เช่นฆ้องวง) ก็ตีลงไปโดยทําให้ไม้ตีสั่นสะเทือนสะท้อนขึ้นมานิดหน่อย

อธิบาย : เสียงที่เกิดจากการปฏิบัติที่เรียกว่า “ปริบ” นี้ก็ดังคล้ายกับที่ปากเรา พูดคําว่า “ปริบ” นี่แล

พรม

เป็นวิธีปฏิบัติอย่างหนึ่งของเครื่องดนตรีประเภทที่ใช้นิ้วบังคับเสียงสูงตํ่า (เช่น ซอ) ในเมื่อทํานองเพลงตอนนั้นมีเสียงยาวพอควร จึงใช้ปลายนิ้วแตะเร็ว ๆ ก็จะบังเกิดเสียงที่สูงขึ้นไปสลับกับเสียงเดิมถี่ ๆ

อธิบาย : ความประสงค์ของ “พรม” นี้ก็เป็นอย่างเดียวกับ “ประ” แต่เสียง ที่เกิดขึ้นนั้น พรมละเอียดกว่าประ ส่วนที่ที่จะใช้ประหรือพรมก็แล้วแต่ความสมควรของทํานองเพลงตอนนั้น

พัน

ก.เป็นชื่อเรียกเพลงตอนหลังของเพลงองค์พระพิราพ

ข.หมายถึงดําเนินทํานองเพลงอย่างหนึ่ง ซึ่งดําเนินไปโดยการแทรกแซงเสียงให้ถี่ ดังที่เรียกว่า เก็บ โดยให้ทํานองเกี่ยวพันไปกับเนื้อเพลงเหมือนเถาวัลย์พันไม้ บางท่านก็ว่า เป็นการดําเนินทํานอง ไปในระดับเสียงตํ่า

เพลง

คือทํานองที่ได้ประดิษฐ์ขึ้นโดยมีส่วนสัด มีจังหวะวรรคตอน และสัมผัสถูกต้องตามกฎเกณฑ์ของดุริยางคศิลป์ เช่นเดียวกับบทกวีที่แต่งขึ้นโดยใช้ถ้อยคํา เสียง อักษร สระ และวรรณยุกต์ ตามกฎแห่งฉันทลักษณ์ เพลงหนึ่งจะมีกี่จังหวะ กี่ท่อน ไม่บังคับ แต่แบบแผนของเพลงไทยที่มีมาแต่โบราณ ท่อนหนึ่ง ๆ ไม่เคยมีน้อยกว่า 2 จังหวะ (หน้าทับ) เลย สมัยโบราณบางทีก็เรียกว่า “ลา”

เพี้ยน

คือ เสียงที่ไม่ตรงกับระดับเสียงที่ถูกต้อง

อธิบาย : ไม่ว่าจะเป็นเสียงร้องหรือเสียงของเครื่องดนตรีชนิดใด ๆ จะเป็นเสียงเดียวหรือหลายเสียงก็ตาม ถ้าเสียงนั้นผิดจากระดับเสียงที่ถูกที่ควร ไม่ว่าสูงไปหรือตํ่าไปแม้แต่เพียงเล็กน้อย ย่อมเรียกได้ว่าเพี้ยนทั้งสิ้น เช่น ร้องสูงหรือร้องตํ่ากว่าเสียงดนตรี หรือเครื่องดนตรีอย่างใดอย่างหนึ่งเทียบไม่ตรงกับเครื่องดนตรีอื่น ๆ ในวงเดียวกัน หรือเครื่องดนตรีนั้นมีเสียงถูกต้องแล้ว แต่ผู้บรรเลงได้ปฏิบัติผิดพลาด ทําให้เสียงผิดระดับ เช่น การกดนิ้วซอผิดส่วนสัดเป็นต้น เสียงที่ไม่ตรงระดับเช่นนี้เรียกว่าเพี้ยนทั้งนั้น

ไม้

ก. เป็นกําหนดนับจํานวนการตี กลองทัดที่เรียกว่า “ไม้เดิน” แต่ละที การตีไม้เดินทีหนึ่งก็เรียกว่า 1 ไม้ 2 ทีก็เรียกว่า 2 ไม้

ข. ใช้เรียกแทนคาว่า “ท่อน” ของการตีกลองแขกหน้าทับเพลงสะระหม่า เช่น ไม้ 1 ก็หมายถึงท่อน 1 ไม้ 2 ก็หมายถึงท่อน 2 และไม้สร้อยสนก็หมายถึงท่อนที่เรียกว่าสร้อยสนเป็นต้น

ค. เรียกการตีส่ายของกลองแขกและกลองมาลายู

ง. เรียกวิธีขยับกรับเสภาแต่ละแบบ เช่น ไม้กรอ ไม้ 1 ไม้ 2 และไม้รบ เป็นต้น

ไม้กลอง

ได้แก่การตี กลองทัด ตามแบบแผนที่บัญญัติไว้เป็นประจํากับทํานองเพลงนั้น ๆ

อธิบาย : กลองทัดก็มีหน้าที่ตีให้ถูกต้องตามแบบแผนที่บัญญัติไว้เป็นประจํากับทํานองเพลงต่าง ๆ เช่นเดียวกับเครื่องขึงด้วยหนังเลียนเสียงจากทับ ต้องตีตามหน้าทับ แต่กลองทัดเป็นเครื่องขึงด้วยหนังประกอบจังหวะอีกแบบหนึ่ง ซึ่งไม่ได้เลียนเสียงมาจากทับ เพราะฉะนั้น วิธีตีกลองทัดจึงเรียกว่า “ไม้กลอง” ไม่ได้เรียกว่าหน้าทับ

ไม้เดิน

เป็นการตีกลองทัดที่ดําเนินเรื่อย ๆ ไปตามจังหวะ โดยมิได้มีการตีสอดแทรกแซงให้กระชั้นเข้าไป คือตีดําเนินไปตามจังหวะอันสมํ่าเสมอ ซึ่งจะถี่หรือห่างเท่าใดนั้น แล้วแต่ลักษณะของทํานองเพลง “ไม้เดิน” เป็นที่กําหนดนับว่าเพลงนั้น ๆ มีกี่ไม้ แล้วจึงออกไม้ลา เช่นเพลงตระนิมิต กลองทัดจะตีดําเนินไปตามจังหวะ 4 ครั้ง แล้วตีไม้ลา จึงเรียกว่าเพลงตระนิมิตมี 4 ไม้ลา

ไม้ลา

คือการตีกลองทัดที่สอดแทรกสลับการตีกระชั้นบ้าง ลักจังหวะบ้าง ตรงจังหวะบ้าง มักอยู่ตอนจบเพลงหรือจบตอน

ย้อย

หมายถึงการร้องหรือบรรเลงอย่างหนึ่ง ซึ่งประดิษฐ์ทํานองให้เสียงที่ควรจะตกลงจังหวะ ไปตกลงภายหลังจังหวะ เมื่อเป็นเช่นนี้ ทํานองของประโยคนั้นก็จะจําต้องยาวกว่าประโยคธรรมดา

อธิบาย : วิธีการเรียกว่า “ย้อย” นี้ ตรงกันข้ามกับล่วงหน้า เพราะล่วงหน้านั้นตัดทํานองให้สั้น เพื่อที่จะให้หมดประโยคก่อนจังหวะ แต่ย้อยต้องยืดทํานองให้ยาว เพื่อที่จะให้หมดประโยคทีหลังจังหวะ การร้องเพลงเกือบจะทุกเพลง ถ้าถ้อยคําตรงที่ลงจังหวะเป็นเสียงไม่ตรงกับทํานอง ผู้ร้องก็จําจะต้องร้องให้ชัดถ้อยคําเสียก่อน แล้วจึงเอื้อนไปหาเสียงเพลง วิธีร้องอย่างนี้ ถือได้ว่าเป็นย้อยทั้งสิ้น เพราะเสียงสําคัญของทํานอง ลงภายหลังจังหวะ

โยน

บางทีก็เรียกว่า ”ลูกโยน” เป็นทํานอง เพลงพิเศษตอนหนึ่งซึ่งไม่มีความหมาย ในตัวอย่างไร หากแต่มีความประสงค์อยู่อย่างเดียวเพียงให้ทานองตอนนั้นยืนอยู่ ณ เสียงใดเสียงหนึ่งแต่เสียงเดียว แต่โยนหรือลูกโยนนี้ไม่บังคับในเรื่องกําหนดจํานวนจังหวะ จะบรรเลงโยนอยู่มากน้อย กี่จังหวะก็ได้ และโยนนี้จะมีแทรกอยู่แต่ในเพลงประเภทหน้าทับสองไม้เท่านั้น

ประโยชน์ของ “โยน” มีไว้เพื่อเป็นที่พักของเพลงบางตอน และเพื่อเปิดโอกาส ให้ผู้ร้อง ผู้บรรเลง หรือผู้แต่งเพลง ได้ประดิษฐ์ทานองดัดแปลงออกไปได้ตามพอใจ จะสั้นยาวเท่าใด ก็ได้ เพียงแต่เมื่อสุดท้ายของการพลิกแพลงไปแล้ว ให้มาตกอยู่ที่เสียงอันเป็นความประสงค์ของโยน ตอนนั้นเท่านั้น

อธิบาย : ที่ว่า “โยน” ไม่บังคับในเรื่องจํานวนจังหวะนั้นหมายความว่าจะโยนอยู่เพียง 2-3 จังหวะก็ได้ หรือจะให้มากไปถึง 10 – 20 จังหวะก็ได้ไม่เป็นผิดทั้งสิ้น โยนหรือลูกโยนนี้ ถ้าจะเปรียบให้เห็นง่าย ๆ ก็คล้ายกับการไว้ชิงช้า เราจะไกวแรงหรือเบาก็ได้ ไกวแรงก็แกว่งไปไกลและหลายเที่ยวกว่าจะหยุด ถ้าไกวเบาก็แกว่งใกล้ ๆ และไม่กี่เที่ยวก็หยุด แต่จะไกวแรง หรือเบาก็ตาม ก็จะต้องผ่านเส้นศูนย์อยู่เสมอ และในที่สุดเมื่อหยุดลง ก็ต้องมาหยุดอยู่ตรงเส้นศูนย์ด้วยกัน โยนก็มีลักษณะอย่างนี้ ใครจะประดิษฐ์ให้พิสดารอย่างใดก็ได้ บรรเลงเป็นลูกล้อลูกขัดก็ได้ แต่ที่สุดจะต้องมาตกอยู่ที่เสียงอันเป็นความประสงค์ของโยนตอนนั้น ดังโน้ตตัวอย่าง “โยน” อัตรา 2 ชั้น ต่อไปนี้

ร้อง

คือการเปล่งเสียงออกไปให้เป็นทํานอง จะมีถ้อยคําหรือไม่มี หรือมีแต่สระอะไรก็ได้ แต่ต้องถือทํานองเป็นสําคัญ ถ้อยคําต้องน้อมเข้าหาทํานอง เช่น ร้องเพลงต่าง ๆ เป็นต้น ส่วนการร้องเพลงพื้นเมืองต่าง ๆ มีวิธีการอย่างขับ ระคนอยู่เป็นอันมาก

รัว

คานี้มีความหมาย 2 ประการ คือ

1. หมายถึงชื่อเพลงไทยเพลงหนึ่ง ซึ่งทํานองเพลง บางตอนยืนอยู่เสียงเดียวนาน ๆ แต่ซอยลงเป็นหลาย ๆ พยางค์ และเร่งให้ค่อย ๆ ถี่ขึ้นไปโดยไม่จํากัดเพราะในตอนที่ยืนเสียงอยู่ ณ เสียงใดเสียงหนึ่งนี้ ไม่มีจังหวะควบคุม เพลงรัวมีทั้งลาเดียวและ 3 ลา มักใช้เป็นหน้าพาทย์ประกอบการแสดงอภินิหารต่าง ๆ กับใช้เป็นเพลงต่อท้ายเพลงเสมอ เพลงตระ และเพลงบรรเลงในการไหว้ครูเกือบทุกเพลง เป็นเพลงที่บรรเลงหมายถึงความสําเร็จ

2. หมายถึงวิธีบรรเลงที่ทําเสียงหลาย ๆ พยางค์ให้สั้นและถี่ที่สุด ถ้าเป็นเครื่องดนตรีประเภทตี (เช่น ระนาด) ก็ใช้ตีสลับกัน 2 มือ เครื่องดนตรีประเภทสี (เช่น ซอ) ก็ใช้คันชักสีสั้น ๆ เร็ว ๆ เครื่องดนตรีประเภทดีด (เช่น จะเข้) ก็ใช้ไม้ดีด ดีดเข้าออกสลับกันเร็ว ๆ และเครื่องดนตรีประเภทเป่า (เช่น ขลุ่ย) ก็รัวด้วยนิ้วเปิดปิดให้ถี่และเร็วที่สุด

รัวในประการที่ 2 นี้ ถ้าเป็นวิธีบรรเลงของระนาดเอกยังแยกออกได้เป็น 2 อย่าง คือ รัวเสียงเดียวอย่างหนึ่ง กับรัวเป็นทํานองอีกอย่างหนึ่ง

ก. รัวเสียงเดียว คือใช้ไม้ตีสลับกัน 2 มือ ลงบนลูกระนาดลูกเดียวกันให้ถี่ที่สุดเท่าที่จะทําได้ โดยไม่ต้องคํานึงว่าทุก ๆ พยางค์จะต้องย่อยส่วนลงตามจังหวะ การตีรัวเสียงเดียวนี้ จะย้ายเสียงไปตามทํานองเพลงได้ตามพอใจ แต่ทั้ง 2 มือจะต้องตีอยู่ที่ลูกระนาดลูกเดียวกันเสมอ

ข. รัวเป็นทํานอง คือตีการสลับกัน 2 มือ ให้ถี่ ๆ และดําเนินเป็นทํานองไปด้วยเพราะฉะนั้น ทั้ง 2 มือที่ตีลงบนลูกระนาด จึงเป็นคนละลูกโดยมากและพยางค์ของเสียงจะต้องย่อยลงตามจังหวะ ให้ถี่เป็น 2 เท่าของ “เก็บ” เช่นเดียวกับ “ขยี้” แต่การปฏิบัติของระนาดเอก เวลา “ขยี้” อยู่ในเวลาดําเนินจังหวะค่อนข้างช้า แต่เวลา “รัว” (เป็นทํานอง) อยู่ในเวลาดําเนินจังหวะเร็ว นอกจากนั้น เวลา “ขยี้” ระนาดตี 2 มือเป็นคู่ 8 ทุกเสียง แต่ว่า “รัว” ตีด้วยมือซ้ายและขวา สลับมือละเสียงต่อกันเป็นทํานอง ดังโน้ตตัวอย่างเปรียบเทียบต่อไปนี้

รื้อ

เป็นทํานองอย่างหนึ่ง ที่ใช้ในตอนขึ้นของเพลงร่าย ซึ่งมีเอื้อนและทอดเสียงให้ภาคภูมิ มักจะใช้เฉพาะในบทที่ขึ้นข้อความสําคัญ ๆ เท่านั้น

เรื่อง

คือเพลงหลาย ๆ เพลง นํามาจัดรวมบรรเลงติดต่อกันไป เพลงทั้งหมดนี้รวมเรียกว่า “เพลงเรื่อง” และตั้งชื่อเรื่องต่าง ๆ กันแล้วแต่กรณี

อธิบาย : ในการตั้งชื่อเรื่องนี้ โดยปรกติตั้งตามชื่อของเพลงที่บรรเลงเป็นอันดับแรก หรือเพลงที่สําคัญในเรื่องนั้น เช่นจําพวกเพลงเรื่องมโหรี ก็มี เรื่องพระนเรศวรชนช้าง ซึ่งมีเพลงนเรศวรชนช้างเป็นเพลงแรก เรื่องเพลงยาวก็มีเพลงทะแยเป็นอันดับแรก แต่เพลงยาวเป็นเพลง สําคัญ ยาวถึง 7 ท่อน ฯลฯ (เพลงเรื่องจําพวกมโหรีนี้ บางทีก็เรียกว่า”ตับ”) จําพวกเพลงช้าก็มี เรื่องเต่ากินผักบุ้ง เรื่องสารถี เป็นต้น จําพวกสองไม้ก็มีเรื่องสีนวล เรื่องทยอย เป็นต้น จําพวกเพลงเร็วก็มีเรื่องแขกมัดตีนหมู เรื่องแขกบรเทศ เป็นต้น และจําพวกเพลงฉิ่งก็มีเรื่องมุล่ง เรื่องช้างประสานงา เป็นต้น เหล่านี้เรียกตามชื่อเพลงอันดับแรกทั้งนั้น แต่บางเรื่องเรียกชื่อเรื่องตามกิจการที่บรรเลงประกอบก็มี เช่น เรื่องทําขวัญ (หรือเวียนเทียน) ซึ่งเพลงอันดับแรกเป็นเพลงนางนาค แต่ใช้ในกรณี ทําขวัญหรือเวียนเทียนสมโภช และบางเรื่องก็เรียกตามหน้าทับ เช่นเรื่องนางหงส์ ซึ่งใช้ประโคมศพ เพลงที่บรรเลงขึ้นต้นด้วยเพลงพราหมณ์เก็บหัวแหวน แต่กลองมลายูที่ตีประกอบจังหวะ ตีหน้าทับนางหงส์ ดังนี้เป็นต้น

ล่วงหน้า

หมายถึงการร้องหรือบรรเลงอย่างหนึ่ง ซึ่งอาจเป็นเครื่องดนตรีอย่างใดอย่างหนึ่งพลิกแพลงทํานองบรรเลงโดยตัดทํานองให้สั้น เพื่อไปถึงเสียงที่ตกจังหวะให้ตกก่อนเครื่องดนตรีอื่น ๆ คือบรรเลงขึ้นต้นประโยคพร้อมกับเครื่องดนตรีอื่น แต่ให้ไปถึงที่สุดประโยคก่อน

อธิบาย : วิธีการบรรเลงแบบนี้ มักเป็นการบรรเลงประจําของระนาดทุ้มไม้ ทุ้มเหล็ก และซออู้ แต่เครื่องดนตรีอื่น ๆ เช่น ระนาดเอก และซอด้วง ก็มีใช้อยู่บ้างบางโอกาส ลักษณะของล่วงหน้า มีดังตัวโน้ตอย่างข้างล่างนี้

ถ้าจะเปรียบเทียบกับคําว่าเหลื่อม จะเห็นว่าผิดกันตรงที่เหลื่อมแบ่งผู้บรรเลงเป็นพวกหน้าพวกหลัง ขนาดของประโยคบรรเลงยาวเท่ากัน พวกที่จะเหลื่อมต้องบรรเลงขึ้นมาก่อน และเป็นการบรรเลงตามที่ท่านผู้แต่งเพลงได้กําหนดไว้แล้ว ส่วนล่วงหน้านี้เป็นวิธีการของเครื่องดนตรีอย่างใด อย่างหนึ่ง ซึ่งผู้บรรเลงได้ประดิษฐ์ขึ้นเอง ไม่มีการแบ่งพวกและทํานองที่บรรเลงก็ขึ้นต้นประโยค มาพร้อม ๆ กัน หากแต่รีบหาทางตัดให้สั้น ล่วงหน้าไปให้ถึงเสียงท้ายประโยคก่อนผู้อื่นเท่านั้น

ล้วง

ได้แก่การบรรเลงด้วยเครื่องดนตรีอย่างใดอย่างหนึ่ง โดยเพิ่มทํานองบรรเลงล้าเข้ามาก่อนที่จะถึงหน้าที่บรรเลงตามปรกติ

อธิบาย : วิธีการอย่างนี้มักจะมีในตอนที่บรรเลงลูกล้อลูกขัด หรือเวลาที่จะรับ จากร้อง คือก่อนที่จะถึงหน้าที่บรรเลงตามปรกติของตน ก็หาทํานองอย่างใดอย่างหนึ่ง บรรเลงขึ้นมาก่อนที่อีกฝ่ายหนึ่งจะจบ

ล่อน

ได้แก่การปฏิบัติในวิธีที่เรียกว่า สะบัด ขยี้ รัว หรือกวาด ได้ชัดเจนทุกเสียง ไม่กล้อมแกล้มหรือกระทบเสียงอื่นที่ไม่ต้องการ เหมือนกับผลเงาะที่แกะเนื้อออก ไม่มีติดเมล็ดเลย เราก็เรียกว่า “ล่อน”